راهبردهای ملی حمایت و حفاظت از نخبه ها

چاپ شده در روزنامه آفتاب یزد / مورخه 7 مرداد 1396.

دکتر علی میرزامحمدی( جامعه شناس)

*کوچ نابهنگام بانوی نخبه ایرانی آنهم در دیار غربت یادآور رنج های فراموش نشده این دیار در حفاظت و حمایت از فرزندان خود می باشد. بار دیگر یادمان افتاده است که باید از نخبه های خود حمایت و حفاظت کنیم!

"فرار مغزها" پدیده کهنى است که از این رهگذر در این کشورها صدمات جبران ناپذیرى در بخش هاى اقتصادى،اجتماعى و فرهنگى و تمام ابعاد مختلف جامعه وارد مى‌شود.در مطالعات تطبیقی، میزان فرار  مغزها از ایران را بالاترین رقم در آسیا ذکر کرده اند. بسیاری از پژوهشگران معتقدند میزان بالای فرار مغزها ، مانعی بر سر راه توسعه اقتصادی ایران است. بر اساس اطلاعات واصله ، تعداد قابل توجهی از صاحبان مقام های المپیادهای علمی و ورودی های دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی با رتبه دو رقمی ، پس از دریافت نامه در سال دوم ورود به دانشگاه برای ادامه تحصیل پس از دوره کارشناسی ، از بهترین دانشگاه های دنیا با بهترین امکانات به این کشورها مهاجرت نموده اند که امید بازگشت آنها به میهن تنها 3 درصد است.

در نوع نگرش و جهت گیری شناختی و مدیریتی نسبت به خروج نیروی منخصص از کشورها ، به طور کلی سه رویکرد اساسی ارائه شده است:

1-   شکار مغزها: در این رویکرد مارکسیستی مهاجرت تصمیم گیری عقلانی نیست و ناشی از اثر تهدید و فشار سیاسی و اقتصادی است ، که این تهدیدات عمدتا" ریشه خارجی دارند.

2-   فرار مغزها : در این رویکرد ، مهاجرت متخصصان ، محصول نقش آفرینی و تعامل مستقیم و غیرمستقیم عوامل مختلف اقتصادی ، اجتماعی ، و سیاسی و فرهنگی است و این فرایند با فقدان نظام آموزشی و نبود سیاست کارآمد نیروی انسانی در کشور توسعه نیافته تقویت می شود. پیامد این رویکرد کندی رشد کشورهای فرستنده است.

3-   چرخش مغزها :در این رویکرد ، مهاجرت ماهرین به معنای سرمایه گذاری بالقوه است نه از دست دادن آنها و دانشمندان و تحصیل کردگانی که به خارج مهاجرت می کنند ، به عنوان منابع انسانی آموزش یافته در فعالیت حرفه ای و در شرایط بهتر از آن چه که در کشور مبدا شان به آنها ارائه می شده است مشغول اند.اگر کشور مبداء بتواند از این منابع ، که به وسیله سرمایه های دیگران شکل گرفته و کامل شده ، استفاده کند ، نسبت به قبل چیزهای بیش تری به دست خواهد آورد.

سه رویکرد مدیریتی خروج نیروی منخصص از کشورها یعنی شکار مغزها، فرار مغزها و چرخش مغزها هر کدام محدویت های خاص خود را دارند. نویسنده این نوشتار معتقد است اگر در اثر عوامل مختلف مانند محدودیت های شغلی و سکونتی، تهدید و فشار سیاسی و اقتصادی با ریشه خارجی ، تعامل مستقیم و غیرمستقیم عوامل مختلف اقتصادی ، اجتماعی ، و سیاسی و فرهنگی، فقدان نظام آموزشی و نبود سیاست کارآمد نیروی انسانی در کشور توسعه نیافته مذکور نخبه ها از کشور مهاجرت کردند کار  را نباید خاتمه یافته تلقی نمود. هرچند این روند در مراحل اولیه ممکن است به زیان کشور فرستنده باشد اما مدیریت صحیح می تواند این را به فرصت بسیار مناسبی تبدیل کند و در همین جاست که راهبردهای" بازپس گیری نخبگان" مطرح می شود.

با ادغام تحلیلی گسست ذهنی( مهاجرت ذهنی یا دلسردی نخبگان از میهن) با گسست فیزیکی( مهاجرت عینی) نخبگان،  فضایی را در ذهن می توان متصور شد که به شطرنج شباهت دارد.استعاره شطرنج جابجایی معقول مهره ها را در ذهن تداعی می کند.شطرنجِ گسست نخبگان، فضایی دوبعدی است که یک بعد آن مهاجرت عینی و بعد دیگر آن مهاجرت ذهنی یا دل کندگی است. با ادغام این دو بعد در همدیگر می توان در شطرنج گسست نخبگان به گونه شناسی نخبه ها پرداخت.این گونه شناسی نشان می دهد که جریان حرکت نخبه ها همیشه منفی نیست. اگر  چندین هزار ایرانی نخبه در خارج کشور زندگی می کنند معنای آن نیست که همه آنها با نظام مخالف هستند و علاقه ای به میهن خود ندارند. اگر کشورهای رقیب به فکر شکار نخبه ها هستند نباید کار را تمام شده قلمداد نمود بلکه باید به فکر رجعت دادن آنها به میهن بود. اینچنین نخبه هایی در خارج پخته تر شده اند و کوله باری از دانش و تجربه دارند و اگر برگردند روند توسعه کشور را تسریع خواهند بخشید. برخی از این نخبه ها دارای فرزندانی نخبه هستند که در کشورهای دیگر متولد شده اند و تمایل دارند به سرزمین پدری خود برگردند. این روند را "راهبرد بازپس گیری نخبه ها " می توان نامید. در عرصه ورزشی این راهبرد موفقیت های خوبی به همراه داشته است.

نخبه ستیزی و مقابله با آن

برای مقابله با نخبه ستیزی کشورهای رقیب باید ساختار و عناصر آن را شناسایی نمود. دستگاه نخبه ستیزی کشورهای رقیب کاملا مدون و حساب شده عمل می کند.این ساختار  از سه عنصر اصلی بوجود آمده است :

1-   بازار شکار نخبگان

با توجه به سیاست های نخبه ستیزی دشمنان بی مناسبت نخواهد بود از اصطلاح  بازار شکار نخبگان صحبت کنیم. این اصطلاح ترکیبی ناهمگون می نماید چراکه در بازار خرید و فروش کالا صورت می گیرد نه شکار! اما کشورهای رقیب از فستیوال ها ، المپیادها ، المپیک ها و مسابقه ها ...به عنوان فرصتی برای شکار نخبگان بهره می گیرند!

2-   کارگزاران نخبه ستیزی

کارگزاران نخبه ستیزی شامل سفارتخانه های برخی کشورها، برخی مشاوران مهاجرت و اقامت به کشورهای دیگر ،برخی اقلیت های مذهبی وسرویس های اطلاعاتی و جاسوسی هستند.

3-   راهبردهای نخبه ستیزی

در شطرنج گسست نخبگان، عناصر نخبه ستیز تلاش می کنند تا نخبگان را به حرکت های نزولی سوق دهند و راهبردهای آنها در این راستا خواهد بود. بر اساس نظریه جغرافیای گسست نخبگان سه راهبرد نخبه ستیزی را می توان مشخص نمود :

الف- راهبردهای سوق دادن نخبه ها به گسست ذهنی: در این راهبرد سعی بر این است که ذهنیت نخبگان را به نظام تغییر داده و مشروعیت آنرا به زیر سوال ببرند.جنگ رسانه ای و نرم در این راستا طراحی می شود. یکی از راهبردهای اصلی در این راستا بازی دادن نخبگان است .همه نخبگان دارای نقاط ضعف هستند. مخالفان نظام از این نقاط ضعف بهره می گیرند و نه تنها  آنها را  حذف می کنند بلکه به عناصر معاند نظام تبدیل می کنند.

ب- راهبردهای سوق دادن نخبه ها به گسست فیزیکی ( مهاجرت) : روند مهاجرت نخبه ها خودبخودی نیست بلکه کشورهای صنعتی از شگردهای مختلفی در اینکار استفاده می کنند. از آنجمله این شگردها تطمیع است.برای در سالهای اخیر برخی از قهرمانان ورزشی در جام های جهانی پیشنهادهای وسوسه کننده ای از کشورهای دیگر دریافت کرده اند. مهندسان ایرانی در سالهای اخیر پیشنهادهای وسوسه برانگیزی از برخی شرکت های خارجی دریافت کرده اند.

ج- حذف نخبگان

اگر دو راهبرد قبلی موثر واقع نشود بهترین راهبرد حذف نخبگان در قالب  ترور فیزیکی  نخبگان ، ترور سرد یا شخصیت نخبگان(ایجاد شایعه برای نخبگان ،هیاهو و جنجال آفرینی، اتهام مصرف مواد مخدر، داشتن روابط نامشروع و رشوه دهی و رشوه گیری) و ؛ ربودن نخبگان می باشد.

راهبردهای مقابله با  نخبه ستیزی دشمنان

الف- راهبردهای قبل از  شکار نخبه ها

1-   راهبرد گاو صندوقی:استعاره گاوصندوق تداعی گر این است که نخبگان سرمایه های گران قیمتی اند و باید از آنها حفاظت نمود. اقدامات امنیتی و پلیسی در جهت حفاظت آنها و خودداری نمودن از رسانه ای شدن نخبگان و فایل بندی اقدامات و پژوهشهای آنها در این راهبرد مطرح می شود.

2-    راهبرد پایبندسازی اعتقادی:این راهبرد اصل را بر تهذیب  قرار داده و معتقد است که می توان نخبگان را با اعتقادات پایبند نگه داشت.اتکای به حس میهن دوستی و حس وظیفه به آب ،خاک ، آیین و اعتقادات اصل کلیدی این راهبرد است.

3-    راهبرد تشویق مقابله ای:اساس این راهبرد این است که هر آنچه دیگران پیشنهاد می کنند ما بهتر و بیشتر از آنها به شما پیشنهاد می کنیم. برای نمونه در سال ۱۳۸۸، دانشگاه صنعتی شریف طی اطلاعیه‌ای از تمامی دانشجویان مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد که جهت ادامه تحصیل، از ۲۰ دانشگاه برتر دنیا پذیرش همراه با بورس گرفته‌اند، دعوت بعمل آورد که بدون آزمون ورودی و در چارچوب آئین‌نامه استعداد درخشان ادامه تحصیل دهند. کمیته جلوگیری از خروج نخبگان نیز در حال تدوین طرح هایی برای ارائه به مجلس شورای اسلامی است که انگیزه‌های لازم مادی و معنوی را برای جلوگیری تدریجی از خروج نخبگان فراهم می کند.

4-    راهبرد جذب گاز انبری:در این راهبرد نخبگان را در سازمانهایی نظامی و نیمه نظامی و امنیتی جذب می کنند به نحویکه خروج آنها از این سازمانها بسیار مشکل باشد.شبه گروگان گیری خانوادگی ، تاهل نیمه اجباری ، ضامن های معتبر و چک های با مبالغ  چند میلیونی در این راهبرد  مطرح می شود.

5-    راهبرد  پیشگیرانه : این راهبرد در دو سطح بلند مدت و کوتاه مدت عملی می شود.

راهبردهای پیشگیرانه بلند مدت :این راهبردها فرار مغزها را در دو وجه بالفعل و بالقوه مورد بررسی قرار می دهد و تنها در شکل خروج فیزیکی افراد نخبه و مهاجرت جغرافیایی آنها محدود نمی شود ، بلکه به اقتضای شرایط اقتصادی- سیاسی به شکل های مختلفی ظاهر می شود.برنامه ریزی های جامع و همبسته که برای آینده نگری و حل مسائل کلان اقتصادی اجتماعی تبیین می شوند ، چنانچه مبتنی بر پژوهش های واقع بینانه قبلی و در جهت تعادل جریان اجتماعی و کاهش نابرابری های اقتصادی باشند ، خواهی نخواهی ( و احتمالا" در دراز مدت یا میان مدت ) به التیام فرایندهای نامتعادل مثل فرار مغزها می انجامد.به نظر می رسد کشورهای جهان سوم باید به کمک اندیشمندان خود و یا با توجه به تجارب کمابیش ناموفقی که در گذشته داشته اند ، اقدام به تدوین برنامه های توسعه بومی کنند تا در این رهگذر ، نظام آموزشی و رابطه یادگیری نیز در جهت بومی شدن و برخورد با مسائل داخلی تغییر کند.

راهبردهای پیشگیرانه کوتاه مدت :در کنار راهبردهای بلند مدت باید را ه های برای التیام بخشیدن  کوتاه مدت در پیش گرفت.

مرحله شناخت :نخستین گام  در راهبردهای پیشگیرانه کوتاه مدت کوشش در جهت فراهم آوردن آمارهای دقیق جمعیتی و اقتصادی و اجتماعی درباره برون کوچی نیروی علمی و ماهر و کسب آگاهی واقع بینانه از زیان های اقتصادی-اجتماعی درباره آن است.انجام دادن پژوهش های میدانی در داخل و خارج از کشور از علل مهاجرت نخبگان و موانع بازگشت آنها و بررسی تجارت کشورهای موفّق در برخورد با پدیده فرار مغزها گام مهمی در مرحله شناخت مساله می تواند تلقی شود.

مرحله  سازماندهی و سیاستگذاری :در این مرحله نتایج تحقیقات مرحله شناخت به مسئولان و تصمیم گیران و عموم مردم در جهت اصلاح نگرش به پدیده فرار مغزها باید انعکاس یابد .تشکیل انجمن های علمی ـ تخصّصی ؛ توسعه ارتباط تشکیلات تخصّصی و صنفی نخبگان با انجمن های صنعتی و کاربردی ، به منظور حمایت سرمایه گذاران از دانشمندان و سیاست های تشویقی در این سیاستگذاری می تواند از اولویت های اصلی باشد .

مرحله اجرایی :اجرای سیاست های تشویقی از طریق تامین امکانات مالی و دیگر مزایای مادی ممکن است در این جریان تاثیر قابل توجهی داشته باشد.لیکن کارایی و شناخت پیامدهای مالی و اقتصادی این امر مستلزم بررسی کافی کارشناسانه است. بالاخره ، فراهم آوردن زمینه مشارکت فعال متخصصین در امور مملکتی و بها دادن به اظهار نظرها بر پایه معیارهای منطقی و علمی می تواند در تخفیف تعارض های سلیقه ای و سمت گیری های فردی موثر افتد و احتمال دارد از شدت انگیزه ها و عوامل محرک فرار مغزها بکاهد.به نظر می رسد تقویت نهاد تحقیق و توسعه ( R&D ) و اعمال آن به صورت یک خط مشی بنیادی ، روش کارساز باشد.

ب- راهبردهای پس از شکار نخبه ها :

برخی از پژوهشگران مانند چلپی از این راهبرد به عنوان "استراتژی بازیافت" ذکر می کنند.استراتژی بازیافت از دو شیوه بهره می گیرد:

1-    راهبرد بازگشت : برگرداندن مهاجران به کشور در این راهبرد جای می گیرد.برگرداندن مهاجران نیاز به مطالعات مختلف و سیاستگذاری اصولی دارد.گسترش فعالیتهای رسانه ای در قالب ماهواره و وبلاگ ، ترتیب دادن همایش های ایرانیان خارج از کشور ، عضویت نخبه های ورزشی در تیم های ملی و باشگاهی ، سرمایه گذاری در جهت گسترش زبان فارسی و استفاده اصولی از احساسات وطن پرستانه در این راستا قرار دارد.

2-    راهبرد ارتباط: این راهبرد بر این اساس استوار است که چون بسیاری از نخبه های مهاجر مایل به بازگشت نیستند با توسعه بانک اطلاعات متخصصین ایرانی ضمن برقراری همکاری و ارتباط علمی از این افراد در جهت رشد و توسعه کشور بهره برد. خوشبختانه دعوت از نخبه های ایرانی خارج از کشور در همایش های علمی و فرهنگی داخلی فرصت خوبی در این راستا است.بسیاری از نخبه های مهاجر در ایام تعطیلات برای دیدار اقوام خود به ایران مسافرت می کنند این ارتباطات صمیمانه می توان حس وطن دوستی و حس تعلق به سرزمین آبا و اجدادی را در آنها زنده کند.

به نظر نویسنده راهبرد ارتباط پیش زمینه راهبرد بازگشت است.برخی از نخبه هایی که با راهبرد ارتباط جذب خواهند شده بعدها برای همیشه در کشور ماندگار خواهند شد.