ایرانیان و دگرگونی شناخت دینی

ایرانیان و دگرگونی شناخت دینی

دکتر علی میرزامحمدی(جامعه شناس)

روزنامه آرمان امروز

سالها پیش در جستجوی کانال‌های ماهواره‌ای به چندین کانال برخورد کردم که تماشای آنها موجب نگرانی مادرم بود. این کانال‌ها ادیان دیگری را تبلیغ می‌کردند و یا قرائت رایج دینی ما را به چالش می‌کشیدند. اما این کانال‌ها با تداوم نگرانی‌های مادرم درباره احتمال گمراهی من، توسط برادرم حذف شد!؟

به احتمال زیاد نگرانی‌هایی از این جنس، موجب شده بود در دهه 60 ، جامعه ایران فقط به منابع خاصی از شناخت دینی دسترسی داشته باشد. منابعی که آنها را می‌توان منابع شناخت مومنانه نامید که بر اساس اعتقاد شما به یک دین، دروازه‌هایی از معارف و شناخت را به روی شما باز می‌کند. در دهه 60 ، دسترسی به منابع دیگر و یا مغایر با روایت رسمی، بسیار دشوار و برخی نیز در بازار قاچاق کتاب‌های ممنوعه امکانپذیر بود؛ هر چند ترس احتمالی از مجازات و طرد اجتماعی به واسطه مراجعه به این نوع منابع، مانع مهمی برای این دست کنجکاوی‌ها تلقی می‌شد.

اما در دهه 70 با افزایش جریان اطلاعات به ویژه افزایش انتشار کتب، جراید و روزنامه ها، و ظهور شبکه‌های ماهواره‌ای، منابعی غیر از منابع شناخت مومنانه در دسترس بسیاری از اقشار مردم ایران قرار گرفت. این منابع یا شناخت دینی را از منظر ادیان یا مذاهب دیگر مطرح می‌کردند و یا با روش علمی بی‌طرفانه و به دور از دلبستگی دینی، ساختار ادیان و نقش اجتماعی-سیاسی آنها را تحلیل می‌کردند.

برخی شبکه‌های ماهواره‌ای، ادیان یا مذاهب دیگر اسلامی را تبلیغ می‌کردند و با مبانی فکری و عقیدتی خود، باورهای مورد حمایت حاکمیت رسمی کشور را به چالش می‌کشیدند.

منابع شناخت علمی مبتنی بر برخی پژوهش های تاریخی، جامعه شناختی، فلسفی، و... است که پدید‌آورندگان آن، خود را ملزم به باور به آن دین، در پژوهش‌نمی دانند و فقط از عینک روش‌شناختی علوم مربوطه خود، آن دین و مسایل آن را بررسی می‌کنند. دسترسی به این نوع منابع، در دهه 70 در قالب کتاب‌های جامعه شناسی دین یا فلسفه و تاریخ دین که برخی از آنها از زبان‌های دیگر به فارسی ترجمه شدند، افزایش یافت.

البته همه منابع شناخت مبتنی بر پژوهش‌های بی طرفانه علمی یا پژوهش‌های مبتنی بر اثبات حقانیت یک دین(پزوهش‌های مومنانه) نیست، بلکه برخی از منظر داستان، رمان و تخیل خویش نیز ممکن است مطالبی را به نگارش در آورده باشند که در ضدیت با آموزه‌های یک دین خاص قرار داشته باشد.

با ظهور سایت های اینترنتی، امکان دسترسی به منابع شناخت غیر مومنانه افزایش پیدا کرد. این منابع، انبوهی از شبهات دینی را در نسل جدید به وجود آورد و حوزه‌های علمیه را برای پاسخگویی مستدل به آنها به تلاش واداشت.

جامعه ایران در دهه نود با ظهور فضای مجازی، شبکه‌های اجتماعی و پیام رسان های مبتنی بر تلفن همراه، با انبوهی از منابع شناخت دینی مومنانه و غیر مومنانه درگیر شده است. این درگیری به حدی است که برخی شبهات دینی، دستمایه تهیه انیمیشن و نمایش‌های کوتاه اینستاگرامی شده است که با تابوشکنی، چالش‌های فکری جدیدی را در قالب طنز مطرح می‌کنند. حجم این نوع مطالب عامه‌پسند در فضای مجازی در حال افزایش است.

پرسش این است آیا به راحتی می‌توان دگرگونی ارزش‌های دینی در جامعه ایران را به سهولت دسترسی به منابع شناخت غیرمومنانه مربوط دانست؟

در پاسخ به این سوال کلیدی دو نکته را باید متذکر شد:

نکته اول اینکه در گفتمان حاکمیت رسمی ایران، چندین دهه در میان منابع مختلف شناخت مومنانه، فقط آثاری که با این گفتمان همخوانی دارند مورد حمایت قرار گرفته‌اند. در صورتیکه ارائه منابع متنوع می‌توانست خلاء‌های موجود فکری جامعه را پر کند و در عطش جامعه به منابع شناخت غیرمومنانه، شبهات دینی افزایش نیابد.

نکته دوم اینکه بخش مهمی از دگرگونی ارزش‌های دینی در جامعه ایران و عدم اقبال پیشین به منابع شناخت مومنانه را باید در عملکرد آنهایی جستجو کرد که خود را مروج دینی معرفی می‌کنند اما عملکردی مخالف با آموزه‌های دینی دارند.

در هر حال ارزش‌های مذهبی جامعه ایران، با دگرگونی‌های اجتماعی به ویژه در سهولت دسترسی رسانه‌ای به منابع شناخت دینی جدید، از همسانی دهه شصتی خود فاصله گرفته است، اما هنوز به تنوع ثابتی دست نیافته و در سرگردانی خویش گرفتار است. تحلیل این وضعیت، نیازمند پژوهش‌های دقیق‌تر و تاملی ژرف‌تر است.

برچسب‌ها: ایرانیان, شناخت دینی, دکتر علی میرزامحمدی, روزنامه آرمان امروز

بگذارید پدرانه بنویسم!...